Zeven principes om te sturen vanuit the big picture

Gastblog door Manfred van Doorn

De ‘zwerm’ is een prima metafoor om complexe, schijnbaar chaotische samenwerkingsprocessen te beschrijven. Je ziet zwermen in de fysieke wereld (vogels, vissen, savanne-kuddes, grote mensengroepen) en op het internet, bij sociale media als Twitter en bij grote collaboratieve projecten als de blockchain of wikipedia. In de transitie naar een duurzame manier van samenleven die we nu wereldwijd kunnen gaan maken, spelen zwermen een cruciale rol. Ook in de Double Healix Basics opleiding gaan we dieper in op de principes die we hieronder behandelen. Principes die ons helpen om onze invloed en transformatiekracht te vergroten.

Vaak hoor of lees je dat er bij een zwerm geen sprake meer is van leiderschap en dat we allemaal om de beurt aan de leiding gaan zoals bij de vlucht van wilde ganzen. Toch volgt een zwerm wel degelijk regels. Wie invloed wil uitoefenen op grote chaotische ontwikkelingen doet er goed aan die te kennen. Een van die principes is dat een zwerm wel degelijk doelgericht is…

1. De meeste zwermen kennen een cyclus of zelfs een doel
Een zwerm dieren of mensen komt in beweging bij veranderende leefomstandigheden of een gemeenschappelijk doel. Soms is dat doel om door de veelheid en wendbaarheid verwarrend te kunnen zijn voor vijanden. Maar vaak gaat het om doelgerichte migratie, bijvoorbeeld als de leefomgeving uitgeput is geraakt. Op dit moment zijn we als mensheid aanbeland in een kritiek stadium: onze leefomgeving wordt bedreigd door onze manier van leven. Dat leidt bijvoorbeeld tot het uitzwermen van vluchtelingen met als doel het ontvluchten van een onleefbare omgeving. Dat komt door een combinatie van destructieve financiële belangen, ruggengraatloze politiek, economische omstandigheden, oorlog en/of klimaatveranderingen. Hekken neerzetten is een vorm van zwermbeheersing, maar vraagt om veel investeringen en vaak is het onethisch, inhumaan gedrag.
Het bijzondere is dat als we uitzoomen, we kunnen ontdekken wat de verbanden tussen de verschillende zwermen zijn en concluderen dat we op onze planeet samenhangende zwermen vormen. We kunnen (nog?) niet uitzwermen naar een andere planeet, dus zullen we moeten zwermen naar een andere manier van leven.

The big picture
Overal op de wereld worden nieuwe vormen van samenleven beproefd. De richting die we op gaan, hangt af van de voorbeelden die we elkaar kunnen bieden. Een aansprekend verhaal over hoe we als zwerm naar een meer rechtvaardige en meer solidaire manier van samenleven gaan, kan dan stroken met de technologische veranderingen die al gaande zijn (bijvoorbeeld het via internet delen van auto, huis, voedsel, zorg, onderwijs) en voor je het weet, bereikt een kleine zwerm de kritieke massa.
Een zwerm-ontwikkeling lijkt dus grillig en onstuurbaar, maar als je uitzoomt, kun je wel degelijk de ‘big picture’ zien. Dan blijkt de vloedgolf deel van een grotere deining. Een van die big picture-voorspellingen komt van de Russische econoom Kondratieff die met zijn grote-golven theorie een tachtig-jaars sinusgolf beschrijft. Ook Carlota Perez werkt intensief met dergelijke ‘lange golven’ ontwikkelingen. Met het Double Healix model kijken wij naar dergelijke cycli en dan is het opeens heel voorspelbaar dat tachtig jaar na Franklin D. Roosevelt’s New Deal nu ‘opeens’ een nieuwe socialistische democraat naar voren komt in de persoon van Bernie Sanders.
Betekent deze strenge wetmatigheid van zwermbewegingen dat we niets hoeven te doen? Nee, de ultieme paradox is dat het onvermijdelijke zich alleen lijkt te voltrekken met onze (schijnbaar) vrijwillige inspanning. We komen daar straks uitgebreider op terug bij het behandelen van de spanning tussen ‘surfing’ enerzijds en ‘wave-making’ anderzijds.

2. Een zwerm kent strakke randvoorwaarden
Op één niveau lijkt het gedrag van een zwerm heel chaotisch en onvoorspelbaar, terwijl op een hoger niveau de ordening heel strak is. Deze geordende chaos maakt zwermen ook zo adembenemend mooi om naar te kijken. Hier een voorbeeld van het spanningsveld tussen een onvoorspelbare zwerm-beweging en een strak geleide kudde. Als je wilt bijdragen aan de vorming van een zwerm, hoef je maar te kijken naar de randvoorwaarden van Twitter. Strenge beperkingen op lengte, mogelijkheid van doortwitteren en inbouw van links, maken het tot een effectief zwerm-medium.
De maatschappijvernieuwende zwermen hebben gemeenschappelijk dat ze heldere randvoorwaarden hebben: bijdragen aan een schonere wereld, meer compassie voor mens en dier, minder bezit en meer betekenis. In zijn lezing over Blessed Unrest geeft Paul Hawken een overzicht van bewegingen die met dergelijke randvoorwaarden actief zijn en dan blijkt het de grootste activistische beweging aller tijden te zijn.

3. Binnen de zwerm bestaan verschillende sturende functies
Malcolm Gladwell beschrijft (onder meer in The Tipping Point) verschillende sociale functies die van grote invloed zijn op massale veranderingsprocessen. Niet alleen de eenzame profeet is van belang, hij of zij heeft ook volgers nodig. Deze ‘first followers’ kunnen verschillende soorten spelers zijn; netwerkers (connectors), super-geïnformeerden (mavens) en verkopers (salesmen). Zij bepalen mee of het initiatief tot zwerm uitgroeit. Ook het Nederlandse onderzoeksbureau Motivaction wijst erop dat er wereldwijd verschillende mentaliteitsgroepen zijn aan te wijzen die elk op eigen wijze open staan voor maatschappij-verbetering. Ieder van deze groepen is een latente zwerm die in beweging kan komen mits ze worden aangesproken in hun eigen ‘taal’. Per land liggen de Glocalities net even anders en vragen de verschillende zwermen om een eigen aanpak. Een filmpje dat de noodzakelijke bijdrage van de first-followers bij zwerm-vorming helder beschrijft: the dancing guy, heeft inmiddels zelf ook een kleine zwerm volgers geschapen en de zwerm heeft de dancing guy veranderd van lone lunatic tot trendsetter.

4. De kracht van schaalbaarheid, metafoor en morfogenese
Meer en meer beginnen we te (her)ontdekken wat in de chaos-theorie wordt behandeld als de metafoor van de vlinder-wiekslag die elders op de wereld een orkaan veroorzaakt. Chaos en orde gaan hand in hand bij de schaalbaarheid. Het omarmen van complexiteit, legt simpele principes bloot. Daarom is het misschien de kunst om met de juiste intentie kleinschalig te werken en dan te ontdekken hoe jouw gedrag veel meer mensen en processen beïnvloedt dan je ooit kon voorstellen. Eric Berlow beschrijft hier krachtig wat wij in het Double Healix model Simplexiteit noemen.

Andersom is het van net zo groot belang dat we leren zien in welke verhalen we op dit moment gevangen zitten (een baan als voorwaarde voor inkomen, geld-creatie op basis van rente en schuld, winst van corporaties met externalisatie van kosten, de heiligheid van bezit, acceptatie dat staten het recht hebben om te doden, enzovoort). En even belangrijk voor de nieuwe zwerm: dat er grote nieuwe verhalen denkbaar zijn die direct op ons dagelijks handelen van invloed zijn. Dit is de magie van het richtinggevende verhaal. Een stap verder en we komen bij de steeds meer aannemelijke hypothese dat we ‘alleen al’ met onze gedachten de fysieke wereld kunnen beïnvloeden, of dat nieuwe gewoonten van een kleine groep een morfogenetisch veld kunnen scheppen waar de zwerm makkelijker in meekomt. In elk geval loont het dus de moeite om een klein proces te kunnen vertalen naar een veel grotere schaal. Een kleurige illustratie van dit opschalen komt van het onderzoek naar patronen in zeepbellen. Het blijkt dat deze – microscopisch – gefilmde bellen heel goed bruikbaar zijn om – macroscopisch – atmosferische processen te simuleren.

5. Wave-making is complementair met surfen op een grote golf
Een van de moeilijke opgaven voor meesturen in de zwerm is dat er drie processen tegelijk spelen:
1. Er is een grote golf gaande waarop je je in het beste geval als een ervaren surfer staande houdt
2. EN je bent (deel van) de golf
3. EN je kunt de golf bijsturen of zelfs op gang brengen.
Dit klinkt als een theoretisch of filosofisch hoogstandje, maar dit schakelen van perspectief is van vitaal belang. Het is net als met klagen over het weer: meestal moet je er wat van maken en is het een gegeven. Maar op andere momenten moet je je afvragen: in hoeverre bepaal ik het weer mee? Door mijn eigen consumptiepatroon en door de politiek die ik in stand houd? Misschien bepaal ik zelfs het weer mee met mijn gedachten zoals het weer soms mijn gedachten bepaalt..
Het gaat dus om de vraag hoe groot we onze ‘circle of influence’ zien. Bescheiden en/of wereldomvattend? Het is deze spanning tussen totale overgave aan de golfen de maakbaarheid van de golf zelf, die ons de juiste ‘zwerm-houding’ geeft. Je spant je in en je houdt er tegelijkertijd rekening mee dat je handelen:
– volledig voorspelbaar is omdat het deel uitmaakt van iets onstopbaars,
– én een daad van verantwoordelijkheid is waarmee jij als ‘enige’ de wereld kunt veranderen.
Zwermleiderschap maakt je dus bescheiden EN ambitieus tegelijk omdat er op veel verschillende manieren onvoorspelbare chaos EN voorspelbare orde heersen.

6. Er bestaat een magische verhouding tussen genius en scenius
In het verlengde van de gelijktijdige ambitie en bescheidenheid, kunnen we stellen dat het collectief en de spreekbuis van dat collectief ook complementair zijn. Dat betekent dat de dancing guy net zozeer het product is van het onbewuste verlangen tot dansen van de first follower als dat de first follower bepaald wordt door de dancing guy. Bij zijn betoog over het basisinkomen noemde Brian Eno dit de complementariteit van ‘genius’ en ‘scenius’. Met andere woorden: de zwerm genereert de leider net zozeer als de leider de zwerm genereert. Als gewetensvol lid van een gemeenschap of zwerm ben je je er dus van bewust dat jij door de zwerm (of het noodlot of het toeval) gekozen bent om je rol te spelen. Naast bescheidenheid betekent dit dus ook dat je je bewust of onbewust leert bedienen van de collectieve intelligentie en de collectieve kracht.

7. Er bestaat een creatief spanningsveld tussen eigenbelang en groepsbelang
Vanuit de zwermtheorie is het goed aannemelijk te maken dat leden bereid zijn zich te offeren voor het geheel. Een voorbeeld is een prooidier dat zichzelf in gevaar brengt als het de anderen waarschuwt. Voor mensen geldt dit vermogen tot heroïsch offeren in extreme mate. Er zijn ontelbare gevallen bekend van mensen die hun eigen leven in gevaar brachten of zelfs offerden om anderen die ze niet eens kenden, te redden. Zie bijvoorbeeld hier.
Deze spanning tussen eigenbelang en altruïsme wordt overstegen door het concept van mutualisme. Er zijn verscheidene voordelen aan het tot optimale bloei brengen van het individuele zwermlid opdat dit lid optimaal bijdraagt aan het geheel. En, om de cirkel rond te maken: juist dit zinvol bijdragen aan het grotere geheel is de bekronende ervaring van de individuele ontwikkeling. Verzoenen van de spanning tussen altruïsme en egocentrisme noemen we in het Double Healix model: collectividualisme. Het is het tot optimale ontwikkeling helpen komen van het individu opdat EN doordat het kan bijdragen aan het grotere geheel…

Met Double Healix Basics trainen we de deelnemers om te kijken naar the big picture. We helpen ze schakelen tussen niveaus van waarnemen en oefenen met het inclusieve EN-EN denken en het hanteren van creatieve spanningsvelden. Het gebruik van metaforen en het kennen van het grote verhaal van de wereld zijn onmisbare ingrediënten bij de transformatie naar een duurzame manier van leven, opvoeden, samenwerken en leidinggeven. Meer informatie over Double Healix Basics