De klacht van een inmiddels gepensioneerde WODC-onderzoeker maakte duidelijk dat ambtenaren van het ministerie op verschillende manieren bij onderzoeksprojecten succesvol druk hebben uitgeoefend op het WODC, het wetenschappelijk bureau van het Ministerie van Justitie en Veiligheid, om onderzoeksuitkomsten te veranderen. De ophef rond deze onthulling dat onderzoeksconclusies worden gemanipuleerd voordat ze door de minister worden gebruikt, maakt duidelijk dat de politiek een bijzondere relatie heeft met de feiten. Ongewenste feiten zijn blijkbaar een obstakel voor bewindslieden. Ze nemen het niet zo nauw met de waarheid en met de onafhankelijkheid van het instituut. En de   ambtenaren die hieraan meewerkten willen blijkbaar niet het risico lopen hun baan te verliezen.

Vertrouwen geschaad
Deze praktijk kan blijven bestaan omdat journalisten zelden de rapporten waarop beleidsbeslissingen worden gebaseerd, zorgvuldig lezen, stelt Jan Kuitenbrouwer in de Volkskrant. Rapporten van het WODC moeten uiteraard integer zijn, maar als niemand ze bestudeert, staat er ook weinig sanctie op manipulatie. De reactie van de top van het ministerie was overigens ontluisterend, de bewindspersoon  wees op een bestaand protocol en kondigde extern onderzoek aan naar de werking van dat protocol.  Minister Grapperhaus leek zich nauwelijks bewust hoe het vertrouwen van burgers in de overheid door deze affaire wordt geschaad. In een tijd waarin het steeds lastiger wordt om onjuiste en onbetrouwbare informatie te onderscheiden van zorgvuldige en controleerbare informatie, is een betrouwbare overheid belangrijker dan ooit.

Contextualiseren
Het manipuleren van onderzoeksgegevens binnen het WODC heet daar eufemistisch ‘contextualiseren’: het aanpassen van  onderzoeksconclusies en aanbevelingen zodanog dat ze sporen met de politieke agenda. En het is een wijdverbreid gebruik. Radioprogramma Argos onthulde dat de conclusie van een onderzoek naar de waarde van het Geneesmiddelenbulletin, een blad dat onafhankelijke wetenschappelijke informatie geeft over nieuwe en bestaande medicijnen en zeer gewaardeerd wordt door Nederlandse medici, door het Ministerie van VWS, is herschreven door de ambtelijke top, zodat het als bewijs kan dienen dat het blad moet verdwijnen. Het blad schrijft namelijk kritisch over medicijnen die gevaar kunnen opleveren en dat vindt de farmaceutische industrie niet fijn. En het Ministerie wil big farma graag te vriend houden.

Commmunicatie nieuwe stijl: beinvloeding Waar journalisten door de hoge werkdruk vaak de tijd niet vinden om onderzoeksrapporten op te vragen en uit te spellen, hebben de ministeries de afgelopen jaren juist hun communicatieafdelingen fors uitgebreid. Oude persvoorlichters die als opdracht hadden om informatie te versterkken aan  Nederlandse burgers en de media, hebben plaatsgemaakt voor communicatiedeskundigen nieuwe stijl die ook beïnvloeding van het publiek als hun taak beschouwen. Die ontwikkeling werd al gesignaleerd in Gevaarlijk Spel, een studie uit 2011 over de relatie tussen journalistiek en de communicatie-industrie. Het gevolg is dat de overheid haar communicatie-uitingen meer is gaan orchestreren. Het openbaar bestuur moet zich gaan bedienen van de instrumenten van de markteconomie. Beleid werd een product dat men moest zien te ‘verkopen’.

De overheid  als reclamemaker
Sindsdien heeft overheidscommunicatie steeds vaker trekken van PR en reclame. Een voorbeeld is de campagne van het ministerie van VWS over de invoering van de WMO: ‘Nederland verandert en de zorg verandert mee’. In een reeks commercials wordt de indruk gewekt dat de overheveling van zorg naar gemeenten een  positieve ontwikkeling is voor zorgvragers. De titel van de campagne suggereert bovendien dat de decentralisatie een reactie was op veranderende behoeften van de samenleving, hetgeen niet zo is. FNV Zorg en Welzijn diende een klacht in bij de Reclame Code Commissie en kreeg gelijk. Het ging hier niet om informatieverschaffing, maar om ideële voorlichting. luidde het vonnis. De commercials zouden het vertrouwen van burgers in de juistheid en volledigheid van overheidsinformatie kunnen schaden.

Nudging
De overheid wil graag het gedrag van nurgers beïnvloeden. Traditionele strategieen schieten vaak te kort, omdat deze uitgaan van een autonome, rationeel denkende en keuzs makende mens. Daarom maakt de overheid steeds vaker gebruik van nudging, het doelbewust wijzigingen aanbrengen in de context waarin mensen keuzes maken, zonder daarbij opties te verbieden of duur te maken. De belofte van nudging is dat de overheid burgers een duwtje in de ‘goede’ richting kan geven, zonder daarbij hun vrijheden in te perken. Maar hoe ver mag de overheid gaan in het bewust of onbewust beïnvloeden van haar burgers?Moeten voor de overheid dezelfde regels gelden als voor commerciele bedrijven, die hun publiek ook sterk beïnvloeden? Of is de overheid, als vertegenwoordiger van het collectieve belang, gebonden aan andere regels?

En de democratische waarden dan?
Tegenstanders van nudging door de overheid vrezen manipulatie en paternalisme, en aantasting van democratische kernwaarden. Zo kunnen burgers zonder dat zij het door hebben, worden beinvloed door hun overheid. Het vergt veel inspanning van de overheid om de voorwaarden aan nudging, namelijk praktische keuzevrijheid en transparantie, consequent door te voeren. Hoewel nudging met de beste bedoelingen kan worden gehanteerd, bijvoorbeeld om mensen te stimuleren om meer te bewegen, helpt het manipuleren van onderzoeksgegevens door de overheid niet om vertrouwen te houden in de goede bedoelingen van de overheid.

Tot slot
Onafhankelijke, op feiten gebaseerde informatie, is blijkbaar het achterhaalde verlangen van een groep mensen die nog in feiten en rationaliteit geloven. Waar we dagelijks worden overspoeld met groeve leugens en halve waarheden, alternatieve feiten en fake news berichten, is het goed om ons te realiseren ‘dat dit niet een populistische onhebbelijkheid is en dat de ‘feiten’ van de oude politiek en hun respectabele onderzoeksinstituten niet boven elke verdenking staan,’ aldus Jan Kuitenbrouwer.