Publiekelijk gefinancierd wetenschappelijk onderzoek, uitgevoerd door publiekelijk gefinancierde wetenschappers, wordt tegenwoordig door commerciële wetenschappelijke uitgeverijen, tegen woekerprijzen verkocht aan het publiek dat het onderzoek mogelijk maakte. Bovendien vragen deze uitgeverijen vaak forse bedragen om ‘betaalmuren op te heffen’ voor artikelen van een wetenschapper, zodat het artikel voor iedereen te lezen is. Dat is immers een eis van publiekelijk gefinancierde instituten als de NWO en de Europese Onderzoeksraad, dat publicaties over het onderzoek gratis worden aangeboden en voor een breed publiek toegankelijk zijn.

Vette winsten voor commerciële uitgevers
Het uitgeven van wetenschappelijke artikelen is uitgegroeid tot een miljardenindustrie, terwijl de budgetten van universiteiten en bibliotheken voortdurend krimpen. De afgelopen decennia zijn de abonnementen van wetenschappelijke tijdschriften meer dan 200% duurder geworden, Terwijl wetenschappers al het werk doen (ze schrijven de artikelen, treden op als redacteur en beoordelen het werk van collega’s zonder enige vergoeding) maken de uitgevers flinke winsten. Elsevier bijvoorbeeld – verantwoordelijk voor de wetenschappelijke, medische en technische uitgaven van Reed Elsevier, behaalde in 2012 1 miljard euro winst, met een winstmarge van 34%.

Voorzichtig verzet van wetenschappers
De onvrede over de opstelling van de wetenschappelijke uitgevers groeit binnen de academische wereld. Verschillende groepen wetenschappers hebben rechtszaken aangespannen tegen uitgeverijen om hun artikelen openbaar te krijgen (een wetenschapper die een artikel publiceert in een academisch tijdschrift mag dit artikel meestal niet publiceren op een eigen website of die van de universiteit). Meer dan zesduizend Amerikaanse wetenschappers hielden in 2012 een boycot: ze weigerden artikelen aan te leveren of te beoordelen voor de wetenschappelijke tijdschriften van Reed Elsevier. Ze verweten het concern te hoge abonnementsgelden en de gewoonte om tijdschriften te bundelen, zodat universiteitsbibliotheken meer tijdschriften dan nodig moeten aanschaffen. Maar de uitgevers verdedigen hun belangen met hand en tand. In 2013 sommeerde Elsevier tientallen universiteiten om alle artikelen te verwijderen die wetenschappers na publicatie op de universiteitswebsite hadden gezet.
Sommige wetenschappers weigeren nu om artikelen te beoordelen voor commerciële wetenschappelijke uitgevers en beperken zich tot universiteitsuitgeverijen, die een deel van de opbrengsten laten terugvloeien naar de wetenschap. Bovendien zijn universiteitsuitgeverijen meer geneigd om digitale voorpublicaties op persoonlijke of faculteitswebsites toe te staan.

Tijd om in actie te komen
Historicus Guy Geltner in Trouw: “Als wetenschappers niet gaan inzien dat hun publiekelijk gefinancierde werk onder voorwendselen door uitgevers wordt doorverkocht aan de belastingbetaler, blijven zij hun eigen geloofwaardigheid en maatschappelijke positie verder ondermijnen, en blijft het publiek te veel betalen voor producten die het eigenlijk al gekocht heeft. Het is tijd om samen deze vicieuze cirkel te doorbreken.”