Het drama rond Griekenland van de afgelopen weken is een illustratie van twee paradigma’s die op dit moment tegenover elkaar staan. Het eerste paradigma wordt behartigd door de Europese politici, gesteund door of misschien wel voor het karretje gespannen van grote financiële instellingen; het tweede paradigma vertegenwoordigd door non-conformistische Griekse politici, Griekse burgers, jongeren in Zuid-Europese landen en steeds meer kritische burgers en vooraanstaande economen in West-Europa. Er is een heuse machtsstrijd gaande, en de media spelen daarin een belangrijke rol.

Macht van de trojka
Al in 2011 wees Peter Mertens, een Belgische politicus, op de verwerpelijke rol van de trojka (afgevaardigden van het IMF, de Europese Commissie en de Europese Centrale Bank). In zijn boek Hoe durven ze? Beschreef hij hoe het financiële groepje steeds opnieuw de economie van een soeverein land ‘overneemt’ door hardvochtige besparingen af te dwingen en dat een ‘reddingsplan’ te noemen. Na Letland (2008), Ierland (2008-2010)en Portugal (2011) is nu Griekenland aan de beurt. Het zogenaamde reddingsplan volgt telkens dezelfde stramien, ongeacht de omstandigheden in de verschillende landen. Door forse maatregelen te nemen zoals verhoging van belastingen, privatisering, verminderen van het aantal ambtenaren, lagere pensioenen, en barrières wegnemen voor het vrijelijk stromen van kapitaal, krijgen de ‘noodlijdende landen’ recht op een (nieuw) krediet. Typerend is dat de maatregelen altijd de gewone burger treffen en de rijken ontzien: geen extra vermogensbelasting voor de rijken, geen wetgeving die belastingontwijking door bedrijven tegengaat. Van de inkomsten van Griekse rederijen, die gezamenlijk de grootste handelsvloot ter wereld hebben, vloeide tot nu toe vrijwel geen cent naar de staatskas. Sinds jaar en dag genieten zij van belastingvrijstelling en speciale fiscale maatregelen.

Averechts resultaat
Kenmerkend is ook dat harde maatregelen het land niet uit de crisis halen, maar er juist verder in storten. Jaar na jaar loopt de schuld op, verhoogd met nieuwe leningen. De vele besparingen zijn eerder verlammend dan stimulerend voor de economie. De voorstellen van de geldschieters zijn alsmaar meer van hetzelfde, terwijl ze in de praktijk niet blijken te werken, zelfs averechts uitpakken. De Griekse overheid is er in 5 jaar tijd in geslaagd een fors begrotingstekort om te buigen in een klein overschot, door historisch ongekende bezuinigingen en lastenverzwaringen. Dat heeft geleid tot een totaal in elkaar gestorte economie, die in de afgelopen vijf jaar met 25 procent is gekrompen, tot een scherp opgelopen werkloosheid (pakweg 25 procent en 60 procent jeugdwerkloosheid), tot massale armoede en vlucht van kapitaal en talent over de grens. Dat dezelfde aanpak telkens niet blijkt te werken, leidt tot groeiende scepsis bij kritische burgers, niet alleen in Griekenland, over het zoveelste reddingsplan.

Wie wordt er eigenlijk geholpen?
Van de ‘noodhulp’ komt bovendien geen cent bij de burgers terecht. Die gaat rechtstreeks naar de schuldeisers : Europese en Amerikaanse banken en hedgefondsen die zelf, door onverantwoord speculeren in de financiële problemen zijn gekomen. Een rapport van ATTAC-Oostenrijk liet zien dat 77% van de 207 miljard die werd overgemaakt in het kader van het ‘reddingsplan’ bij de financiële sector terecht kwam. “Eigenlijk”, zegt voormalig hoofdredacteur van Trends en huidig Blegisch minister van Financien, Johan van Overtvelt, “chanteren de banken de overheden: koop die schuld van ons terug of we dumpen alles en dan is het gedaan met de euro”.
Het geld uit het ‘reddingspakket’ is dus niet bedoeld om Griekenland op de been te helpen, maar om Duitse en Franse banken te betalen. Deze banken werden eind jaren tachtig van de vorige eeuw, aangemoedigd en onder druk gezet door de Europese Unie, om meer te gaan concurreren op de wereldmarkt en vonden een aantrekkelijke markt om geld uit te lenen aan Zuid-Europese landen, die graag tegen een lage rente en soepele condities leningen afsloten, bijvoorbeeld om winkelcentra of snelwegen te bouwen. Volgens onderzoek van Bloomberg/ Businessweek zouden Duitse banken het verbijsterende bedrag van 704 miljard dollar hebben uitgeleend aan Griekenland, Ierland, Italië, Portugal en Spanje, voor december 2009. BNP Paribas en Crédit Agricole uit Frankrijk leenden 477 miljard dollar aan Griekenland, Ierland, Italië, Portugal en Spanje.

Verdienen aan andermans problemen
Omdat Griekenland vanwege haar financiële situatie geen toegang meer heeft tot de kapitaalmarkten, moet ze wel aankloppen bij de trojka. Die geeft weliswaar het geld, maar eist het terug tegen voorwaarden die het de Griekse economie moeilijk, zo niet onmogelijk, maken om te herstellen. Financiële instellingen verdienen goed aan de problemen van landen als Griekenland. Zo hebben JP Morgan en Goldman Sachs tien jaar lang professioneel geholpen om de correcte cijfers van de Griekse schuld te verdoezelen. Bankiers van Goldman Sachs verdienden honderden miljoenen dollars met hun adviezen.

Verwevenheid
Interessant detail daarbij is dat de huidige voorzitter van de Europese Centrale Bank, Mario Draghi, managing director was bij Goldman Sachs in de jaren dat de bank de Griekse cijfers hielp opsmukken. Een andere zakenbankier bij Goldman Sachs, Robert Rubin, verliet de bank in 1993 om minister van Financiën te worden in de VS. In die hoedanigheid werkte hij aan wetgeving waarmee de schotten tussen zakenbanken en spaarbanken werden weggehaald en de weg vrijmaakte voor de roekeloze praktijken van banken als Goldman Sachs, die tien jaar later, op de rand van een faillissement, beroep deed op de overheid. De toenmalige minister van Financien, Henry Paulson, had reden om geen enkel onderzoek in te stellen naar de problemen; hij was voor zijn politieke carrière meer dan dertig jaar zakenbankier bij Goldman Sachs. Zo is de democratie tijdelijk in handen van degenen die de financiële crisis hebben veroorzaakt. Zij offeren democratische controle van een onafhankelijke staat op ten behoeve van een ongehinderd winststreven van de financiële sector.

Democratie ondermijnd
De Europese Centrale Bank is niet onafhankelijk, maar wordt feitelijk dus geregeerd door de financiële sector. De trojka is geen democratisch gekozen groep. De afgevaardigden nemen steeds vaker belangrijke beslissingen waartoe ze formeel niet zijn gelegitimeerd. Deze uitholling van de democratie is het resultaat van neoliberale marktpolitiek. Varoufakis vergelijkt de situatie met 1967 toen een staatsgreep een militaire dictatuur inluidde. “Toen, in 1967, werden tanks gebruikt om de democratie onderuit te halen, nu zijn het de banken die dat doen. De banken werden gebruikt door buitenlandse mogendheden om de regering over te nemen. Het verschil dit keer is dat ze alle publiek bezit overnemen.”

De rol van de media
In de machtsstrijd tussen twee ideologieën spelen de media een dubieuze rol. Vooral de klassieke media nemen het heersende paradigma kritiekloos over en zetten Europese politici en bankiers neer als serieuze mensen met verstand van zaken, die Griekenland willen helpen door geld in de Griekse economie te pompen. Hun voorstellen heten ‘reddingsplan’ of ‘hulppakket’. De Grieken daarentegen worden steevast neergezet als luie mensen die profiteren van de rechtschapen Europese belastingbetaler: ze gaan op hun 55^e met pensioen en liggen liever op het strand dan dat ze werken. De media willen ons doen geloven dat de Grieken onredelijk en incompetent zijn en de schuldeisers verstandig.

Dat dit onjuist is mag blijken uit een paar cijfers: de Grieken hebben gemiddeld 23 vakantiedagen per jaar, de Duitsers 30. Het aantal ambtenaren is 11,4 % van de beroepsbevolking, in Frankrijk is dat 21% en in Zweden 30%. Cijfers van de OESO en de ILO leren dat Grieken de langste werkweken van alle lidstaten maken, dat ze de meeste weken per jaar werken en dat de gemiddelde pensioenleeftijd tot 2010 62 bedroeg. Inderdaad, konden ambtenaren eerder met werken stoppen, maar dat is in andere lidstaten ook het geval (Italië, Frankrijk). Dat geldt niet voor werknemers in bedrijven en de middenstand, die in een land als Griekenland een omvangrijk deel van de beroepsbevolking omvat.
Natuurlijk is er corruptie, en heeft het land financiële problemen, maar in de beeldvorming zijn de huidige Griekse problemen volstrekt te wijten aan eigen onvermogen om het land (inclusief de financiën) goed te besturen. Gelukkig zijn er steeds meer media, zoals The Guardian, Knack, De Groene Amsterdammer en Follow the Money, die een kritisch geluid laten horen ten aanzien van de neoliberale ideologie.

Het systeem werkt niet
Vanaf het begin van de onderhandelingen hebben politici van Syriza getracht te praten over herschikking van de Griekse schulden, iets waarvan zelfs het IMF momenteel toegeeft dat het nodig is. Ze stuitten op een muur van verzet. De Griekse hervormings voorstellen zijn volgens de Eurogroep de ‘verkeerde’ oplossing. Zij  wil niet weten van nieuwe fiscale inkomsten uit hogere inkomens, grote vermogens, bedrijfswinsten en dergelijke. Dat is de ‘verkeerde’ aanpak; alles moet komen van de inkrimping van de sociale taken van de staat. Dat deze aanpak de voorbije vijf jaar alleen maar de situatie heeft verslechterd wordt bevestigd door de rapporten van het IMF. Het lijkt wel of de Europese politici doof zijn voor het progressief-populistische experiment waarvoor de Griekse kiezer democratisch heeft gekozen. Het verzet van Varoufakis was niet zozeer tegen de draconische maatregelen, maar tegen het systeem dat niet werkt. Het werkt niet alleen in Griekenland niet, het werkt nergens. Volgens hem is een herziening van de kapitalistische en neoliberale denkwijze nodig. “Het beste wat kan gebeuren met Griekenland is het beste wat ons allemaal kan gebeuren: een rationeel herontwerp van de eurozone.” Peter Mertens concludeerde dat het heroveren van de democratie op de financiële elite een van de belangrijkste taken is van socialistische politici.

Burgers gaan de financiële wereld omzeilen
Terwijl de leden van de trojka hun boekhoudkundige redeneringen uiteenzetten nemen Griekse burgers het heft in eigen handen in antwoord op de toenemende tekorten in het land. Murw door de forse inkrimping van hun salaris en pensioenen, proberen ze lokaal, niet-hiërarchisch en zonder commercieel doel aan een ander soort gemeenschap te bouwen.
In Griekenland ontstond verzet van lokale boeren toen -terwijl de Griekse schuren vol zaten met Griekse aardappelen – de lokale retailer de voorkeur gaf aan een goedkopere Egyptische aardappel. Tijdens de protest actie deelden boze Griekse boeren meer dan tien ton aardappelen gratis uit voor de deuren van de supermarkt. Professor Landbouwmarketing Christos Kamenidis zag dat hier meer in zat, en greep de zaak aan om samen met zijn studenten een ‘korte keten initiatief’ te lanceren, waarmee de tussenhandel en supermarkten werden overgeslagen en de aardappels rechtstreeks aan de consumenten werden verkocht. Het initiatief hielp de lokale boeren op één dag aan een afzet van maar liefst 50 ton aardappelen. De prijs die zij hiervoor kregen lag weliswaar onder de marktprijs, maar aanzienlijk hoger dan wat de boer bij de groothandel zouden krijgen.
Intussen is dit ‘korte keten initiatief’ zowel naar andere voedingswaren als naar andere Griekse regio’s verbreed. Deze beweging zorgde ervoor dat de prijzen in de supermarkt halveerden. De lokale economie vaart er wel bij, zo meent de professor. “De consument krijgt voedsel van topkwaliteit voor een derde van de prijs die hij er normaal voor zou betalen. De producenten krijgen meteen hun geld”.

Zelf de regie pakken
Naast dergelijk lokale burgerinitiatieven en talloze werklozen die naar het platteland vertrokken om daar hun eigen voedsel te gaan verbouwen (zoals in deze video), namen werknemers van noodlijdende bedrijven de regie over. De fabriek van Vio.Me in Thessaloniki was een goedlopend bedrijf in bouwmaterialen tot de bouwsector instortte. Een deel van de ontslagen medewerkers legde zich niet neer bij het besluit de productie stil te leggen en bezette de fabriek. Met steun uit links-anarchistische hoek besloten ze de fabriek in eigen beheer te heropenen en zeep te gaan produceren. Het loon dat ze er verdienen is weliswaar ontoereikend om van te leven, maar ze zijn niet werkeloos. Ook is de toekomst van de fabriek onzeker aangezien de eigenaren ontruiming eisen.

Solidariteit
Daarnaast nam het aantal vrijwilligers en sociale projecten de afgelopen jaren enorm toe. Volgens Omikron, een vrijwilligersorganisatie die zich ten doel stelt het onjuiste beeld over Griekenland recht te zetten, waren er in 2014  460 sociale en burgerinitiatieven, 30% meer dan het jaar ervoor. Een voorbeeld is de Social Pharmacy in Athene, opgericht in 2013. Deze apotheek zamelt medicijnen in die ooit door een arts zijn voorgeschreven maar niet gebruikt, en verspreidt deze onder mensen die ze nodig hebben. De behoefte aan gratis gezondheidszorg is groot aangezien bijna een derde van de bevolking geen zorgverzekering meer kan betalen. Er zijn bijna veertig van dergelijke apotheken en solidariteitsklinieken in Griekenland. Zie voor meer initiatieven deze uitzending van Tegenlicht.

Tot slot
Natuurlijk hebben de lokalen initiatieven onvoldoende macht om de trojka buiten de deur te houden. En natuurlijk lijden Griekse burgers dagelijks onder de hardvochtige maatregelen die de trojka hen oplegt. Het is een strijd tussen paradigma’s, maar geen strijd tussen gelijken. In de keiharde machtsstrijd beschikt de heersende orde over meer middelen, lobbyisten, wettelijke privileges en fiscale faciliteiten, advocaten en journalisten om ons hun versie van de werkelijkheid door de strot te duwen. Maar ieder van ons kan een steentje bijdragen aan het kantelen van dat machtsbolwerk. Door de leugens van de politici en media niet langer te geloven, maar openlijk te ontkrachten met feiten. Door kritische media te volgen en ons te informeren over de andere kant van de werkelijkheid. Door net als de Griekse aardappeltelers, tussenhandel en financiële instellingen links te laten liggen. En – geen straf- door naar Griekenland op vakantie te gaan en geld uit te geven aan lokale restaurants en winkels.