Kantelen is hot, kantelen is in. Zo presenteert Jan Rotmans deze week het platform NL Kantelt in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. Dit platform wil zichtbaar maken hoe breed en groot de vernieuwingsbeweging in Nederland is op verschillende terreinen, zoals zorg, energie, bouw, voedsel, water en financiën.
Kantelen is hoopvol en optimistisch. Kantelaars gaan er vanuit dat de samenleving ingrijpend aan het veranderen is en dat dat proces kan worden versneld. Het kantelen van een organisatie, een sector of de hele samenleving, moet leiden tot een hernieuwde verbinding van mens en systeem.

Hard tegen hard in de taxiwereld
Maar kantelen gaat ook gepaard met machtsstrijd. De oude wereld botst steeds vaker met de nieuwe. Voordat er een kanteling plaatsvindt, ontstaan eerst altijd chaos, conflicten en slagvelden. Een paar voorbeelden.
Über, het bedrijf dat een nieuw concept introduceerde in de taxiwereld, waarbij klanten via een app een rit kunnen boeken, ook bij privéchauffeurs die een stoel vrij hebben. Gelicentieerde taxichauffeurs in vele Europese steden protesteerden in juni tegen deze oneerlijke concurrentie en het feit dat de particuliere chauffeurs zich niet overal aan dezelfde regels hoeven te houden als traditionele taxichauffeurs. In Brussel werd in april een verbod op Über uitgesproken, omdat de dienst zich volgens de rechter schuldig maakt aan oneerlijke concurrentie. Über-chauffeurs riskeren een boete van 10.000 euro. In Duitsland is Über verboden omdat het bedrijf geen licentie heeft om als taxi-aanbieder te opereren. Ook in veel Amerikaanse steden dreigt de dienst verboden te worden. Über wil de taximarkt ontwrichten, maar verliest veel sympathie nu blijkt dat het bedrijf met de app God View taxichauffeurs en klanten volgt. Het bedrijf blijkt ook niet zo goed tegen kritiek te kunnen. Tijdens een diner suggereerde vicepresident Emil Michael dat Über best een miljoen dollar zou kunnen inzetten om journalisten die negatief berichten over het bedrijf zwart te maken.

Hard tegen hard in de hotelbranche
In de hotelbranche introduceerde AirBnB een nieuw concept. Hotels protesteerden wegens oneerlijke concurrentie en het ontwijken van belasting. In de staat New York is verhuur via AirBnB verboden, al is het lastig om tegen alle gevallen van verhuur op te treden. In Amsterdam is sinds begin 2014 in bijna alle gevallen de verhuur aan toeristen van een woning verboden. In september besloot de Amsterdamse gemeenteraad dat verhuur mogelijk is onder bepaalde voorwaarden. Zo dient de verhuurder toeristenbelasting te betalen en mag een huis maximaal twee maanden per jaar verhuurd worden. Bovendien moet de VvE toestemming geven voor verhuur.

Hard tegen hard in de zorg
Ook in de zorg is het een nieuwkomer die de verhoudingen op scherp zet, het succesvolle Buurtzorg. Zorgverzekeraars betaalden in 2013 in totaal 9,5 miljoen euro aan geleverde zorg niet uit waardoor Buurtzorg, die al jaren een groei in omzet liet zien, een verlies van zes ton maakte. Het probleem zit in de groei van Buurtzorg. Daar is het systeem van de zorgverzekeraars en de zorgkantoren niet op ingesteld. Ieder zorgkantoor maakt productieafspraken met zorgverleners, gebaseerd op het aantal cliënten van het vorige jaar. Na de eerste helft van het jaar worden deze opnieuw bekeken en indien het aantal cliënten hoger of lager uitvalt, worden deze naar rato bijgesteld. Zorginstellingen die ook in de tweede helft van het jaar blijven groeien kregen tot nu toe de extra geleverde zorg vergoed. Maar eind 2013 bleken enkele zorgkantoren (o.a. van Achmea en VGZ)  daartoe niet langer bereid. De zorgverzekeraars wijzen desgevraagd op de eigen verantwoordelijkheid van Buurtzorg: zij dienen tekorten bij te passen uit eigen reserves of hun productieafspraken naar beneden bij te stellen. Goede prestaties in de zorg worden dus niet beloond, maar afgestraft. “Het is de verantwoordelijkheid van Buurtzorg om binnen de gemaakte productieafspraken te blijven,” aldus een van de zorgverzekeraars.

Hard tegen hard op de arbeidsmarkt
Tot slot het voorbeeld van ZZP-ers. Vooral degenen die vrijwillig hebben gekozen voor het ondernemerschap zijn dikwijls pioniers in de flexibele samenleving. Zij nemen verantwoordelijkheid voor hun eigen inkomen, werken voor verschillende opdrachtgevers en dragen zelf zorg voor hun ziektekosten en oudedagsvoorziening. Maar werkgevers en vakbonden en zelfs de overheid beschouwen hen als een bedreiging van mensen in loondienst en zoeken naar wegen om ZZP-ers hun belastingvoordeel af te nemen en hun vrijheid in te perken, terwijl de ZZP-ers intussen nog steeds de risico’s van ziekte en arbeidsongeschiktheid zelf dragen en hun eigen pensioen opbouwen.
Het is duidelijk dat ontwrichtende business modellen in botsing komen met de oude economie. Wet- en regelgeving moet worden aangepast, maar belangengroepen en lobbyorganisaties houden dit dikwijls tegen.

Peter Brabeck, CEO Nestle

Vasthouden en terugslaan
Ondertussen proberen traditionele bedrijven met man en macht vast te houden aan hun oude bedrijfsmodellen, die draaien rond winst maken door grondstoffen te bewerken tot consumptiegoederen. In hun arrogantie proberen sommige bedrijven zelfs om zich natuurlijke hulpbronnen toe te eigenen. Het overbekende biotech bedrijf Monsanto probeert niet alleen patenten te verkrijgen op zaden en gewassen, maar spant processen aan tegen boeren die hun eigen zaden verzamelen en gebruiken. Peter Brabeck, de topman van de grootste producent van bron- en mineraalwater ter wereld, Nestlé, is van mening dat water niet langer een basis mensenrecht behoort te zijn. Volgens hem is water een voedingsmiddel dat door een commercieel bedrijf beheerd moet worden.

Global leaders discussing global warming

In diskrediet brengen
Ook op andere fronten slaat de oude economie hard terug tegen vernieuwing. Niet alleen houdt de fossiele energielobby elke technologische mogelijkheid voor duurzame energie tegen, voortdurend probeert zij klimaatwetenschappers en milieugroepen in diskrediet te brengen. Het Heartland Instituut een conservatieve denk-tank in Amerika, zaait voortdurend twijfel over de uitkomsten van klimaatonderzoeken. De wetenschappers van het Heartland Institute ontvangen miljoenen vanuit de fossiele-brandstof-wereld, met het doel een serieuze discussie over schone energie onmogelijk te maken.

Aan tafel
De onderstroom in de samenleving, bestaande uit duizenden start-ups, sociale ondernemingen, bewonerscoöperaties, broodfondsen, netwerken, peer-to-peer platforms, en wijkcollectieven, spreekt veel mensen aan. De verfrissende business models en het rechtstreekse onderlinge contact tussen betrokkenen zijn aantrekkelijk in een tijd waarin de menselijke maat dikwijls wordt ondergesneeuwd door onzinnige bureaucratie.
Maar de onderstroom zal ook de handen vuil moeten maken. In gesprek gaan over nieuwe regels die het verhuren aan particulieren mogelijk maakt bijvoorbeeld. Bereid zijn belasting af te dragen. Als school in gesprek met de Inspectie over een radicaal andere invulling van het onderwijs. Communicatiemiddelen inzetten om de intenties van hooghartige grootkapitalisten te ontmaskeren en via wetgeving hun acties te blokkeren. Met elkaar in een wijk om de tafel gaan zitten om te zien hoe problemen het beste kunnen worden opgepakt.

Nieuwe macht
Burgers en consumenten die zich verenigen vormen een nieuwe micromacht, zij kunnen druk uitoefenen op de gevestigde orde. Dwarsdenkers en pioniers met nieuwe marktconcepten hebben een cruciale rol in het openbreken van oude systemen. Omdat ze dwars op de golven varen, zijn ze geneigd zich weinig aan te trekken van kritiek en weerstand. Zo’n eigenzinnige koers is nodig.
Maar met een zelfingenomen houding lopen onderstroom-organisaties echter het risico de oude systemen in de kaart te spelen. Wat is voor de eigenaar van een hotelketen AirbnB anders dan een slim miljoenenbedrijf? Michael Persson waarschuwde afgelopen zaterdag in de Volkskrant dat ontwrichtende bedrijven, zeker als ze succesvol zijn, zich kunnen onttrekken aan regels en nergens verantwoording hoeven afleggen. Als ze onder vuur komen te liggen verschuilen ze zich achter het argument dat het slechts om een platform gaat, een ‘neutrale technologie die alleen maar mensen met elkaar verbindt.’

deeleconomie

Paradox van de deeleconomie
Persson noemt het de paradox van de deeleconomie: die werkt alleen bij volkomen transparantie en vertrouwen. Wanneer bedrijven en organisaties in de onderstroom trekken gaan vertonen van de bovenstroom waar ze zich tegen afzetten, bijvoorbeeld door te redeneren vanuit organisatiebelangen, verliezen ze hun geloofwaardigheid. Een echte kanteling vindt nu juist plaats wanneer vernieuwing van onderop gebeurt.
En daarmee verspelen deze bedrijven een kans op een radicale kanteling. De grootste uitdaging voor de onderstroom is misschien niet om gaten te slaan in de oude systemen, door een ontwrichtend concept, maar succesvol te worden met het nieuwe concept en trouw te blijven aan de nieuwe waarden die worden gepropageerd en deze door alle aanvallen op het slagveld heen te loodsen.