Een van de klachten van de studenten die het Maagdenhuis wekenlang bezet hielden, was dat de universiteit steeds meer deel wordt van de markt. Hun protest gaat, anders dan in de jaren zestig, niet alleen over meer democratie en zeggenschap, maar ook over de groeiende financialisering van de wetenschap.

Kapitaalaccumulatie door kapitaalcirculatie
Volgens de Rotterdamse socioloog Willem Schinkel is deze tendens niet los te zien van de financialisering van de economie. In een artikel in de Groene Amsterdammer laat hij zien dat kapitaal zich tegenwoordig op een andere manier reproduceert en vermenigvuldigt. De accumulatie van kapitaal verloopt niet meer via af te romen winst uit de productie van goederen; steeds vaker is accumulatie van kapitaal het gevolg van vaag omlijnde diensten waarvoor de inzet van immateriele arbeid noodzakelijk is: kennis, informatie, ideeën, creativiteit. Hoe meer dit kapitaal circuleert, hoe meer het accumuleert. Sportschoenen kosten misschien tien euro aan productiekosten en distributie, maar honderd euro in de winkel vanwege de merkreputatie. Derivaten zijn contracten waarvan de waarde mede afhankelijk is van fluctuaties in de waarde van onderliggende goederen. Daarmee onstaat een grotere afstand tot die onderliggende goederen, en groeit een virtuele economie. Inmiddels behalen ook klassieke bedrijven zoals autofabrikanten het grootste deel van hun winst uit de financialisering van hun bedrijfsvoering. Net als universiteiten, woningcorporaties, ziekenhuizen en onderwijsinstellingen.

Arbeid en kapitaal
Het begrip ‘arbeid’ is daarmee ondergeschikt geraakt aan kapitaalcirculatie. Arbeid zoals Marx dat formuleerde, gekoppeld aan arbeidstijd, bestaat in feite niet meer, aangezien veel mensen, vooral hoger opgeleiden, 24/7 bezig zijn met kapitaalaccumulatie via immateriele arbeid. Schinkel gebruikt hier de term ‘cognitief kapitalisme’: de steeds verder gaande inzet van activiteiten van de menselijke geest voor de productie en accumulatie van kapitaal.

Drempels voor vrije circulatie wegnemen
Om kapitaal op deze manier te kunnen laten circuleren wordt achter de schermen met man en macht gewerkt aan het wegnemen van barrières voor de vrije stroom van informatie, kennis en ideeën. Het TTIP is een voorbeeld van een verdrag dat de vrije stroom van kapitaal voor bedrijven moet garanderen. DeWetenschapsvisie  2025: keuzes voor de Toekomst beoogt de systeemspecifieke barrières in het wetenschapssysteem weg te nemen, barrières die de circulatie van cognitief kapitaal belemmeren of vertragen. Volgens Schinkel wordt in de Wetenschapsvisie het wetenschapssysteem meer ‘compatibel’ gemaakt met een economie die gebaat is bij een zo groot mogelijke mobilisatie van kennis en intellect voor haar kapitaalaccumulatie.

Barrières
Om wat voor barrières gaat het dan? Ten eerste zijn dat disciplinaire barrières. Wetenschappelijke disciplines werpen grenzen op, zijn exclusief en vertragen de circulatie van kennis en informatie. Multi- en interdisciplinair werken hebben dus de voorkeur.
Ten tweede zijn dat schaalbarrières. Om tegemoet te komen aan lokaal en internationaal opererende bedrijven moet de wetenschap meer regionaal worden georganiseerd in ‘science parks’, regionale netwerken en ecosystemen van kennisinstellingen, bedrijven en andere partijen.

Autonome wetenschapper hindert kennisstroom
Ten derde zijn er ‘reconfiguraties van academisch professionalisme’. De autonome academische professional  vertaagt – aldus de Wetenschapsvisie – de circulatie van kennis voor accumulatiedoeleinden. Hij of zij stelt eigen doelen en heeft kennisidealen die niet per se verenigbaar zijn met vermartkbare kennis. Minder nadruk op kwantiteit en publicatiedruk – hoe wenselijk ook – dragen volgens Schinkel bij aan het versoepelen van de kapitaalcirculatie.
Nauw verbonden daarmee is de herdefiniëring van wetenschap in termen van ‘excellence’. Excellence is het tautologische antwoord op de vraag wat goede wetenschap is. Het concept stelt de universiteit in staat zichzelf enkel en alleen in termen van de structuur van haar bedrijfsvoering te begrijpen.
Ten vijfde worden in de Wetenschapsvisie 2025 organisationele barrières geslecht. De transformatie van NWO, zoals die door minister en staatssecretaris wordt voorgesteld in de Wetenschapsvisie, behelst de insteling van een raad van bestuur boven een wetenschappelijke raad alsmede de instelling van een raad van toezicht, waarin – let op – de meerderheid van de toezichthouders uit het bedrijfsleven zou moeten komen.
Tot slot is er de herdefiniëring van het publieke: het publieke moet in toenemende mate in private termen gedefiniëerd worden. Dat sluit ook aan bij het pleidooi van Tessa de Wit, studente Cultuurwetenschappen aan de UvA. Zij contateert dat de Nationale Wetenschapsagenda, die voor de komende jaren zal voorschrijven op welke onderzoeksvragen de wetenschappers zich moeten richten, niet zozeer door burgers als wel door ondernemers en grote bedrijven wordt ingevuld.

Democratie verworden tot boekhoudtechniek
Wat de Wetenschapsvisie laat zien is niet alleen een illustratie van de financialisering van de wetenschap, het is volgens Schinkel een voorbeeld van de financielisering van de economie en de samenleving. Schinkel in een interview: “Wat we nu zien in heel Europa is een opschorting van de democratie op grond van een ‘noodzaak’ die de financiële markten zouden opleggen. Dat is een gevaarlijke denktrant, want wie zich op een noodzaak beroept, hoeft geen enkele verantwoording af te leggen. Het gaat in een democratie toch om wat wij willen? Willen we de Europese begrotingsnorm van 3 procent naleven? Daarover moeten we een beslissing nemen; de gevolgen daarvan zullen we als gemeenschap moeten dragen. Politici volgen nu slechts het dictaat van de economie, en dat is de laatste stap van een ontwikkeling waarin democratie tot een boekhoudtechniek is verworden, en politiek door bestuur vervangen werd.”

Besef dat het anders kan
Schinkel is niet alleen kritisch over de ontwikkelingen in de wetenschap, hij is somber over de bredere ontwikkelingen in de samenleving, met name over de huidige democratie. Toch pleit juist hij voor utopisch denken. We moeten volgens hem beseffen dat het werkelijk anders kan. “Technologie en sociale media kunnen gebruikt worden om een nieuwe publieke sfeer te creëren. En dat is iets waar wij nu keihard aan zouden moeten werken: de publieke sfeer revitaliseren, want de kwaliteit daarvan is op dit moment erg beperkt. Een sterke publieke sfeer geeft niet alleen maar een stem aan de burger, maar maakt die ook machtig. Door kritische stemmen te bundelen kunnen we doordringen tot wat we door die bestuurlijke laag niet meer kunnen zien; dan kunnen we de onzichtbare politiek zichtbaar maken. Dat is waar ik mij verraad als Verlichtingsdenker. Het idee van de Verlichting is: ophelderen, de duisternis verlichten. En ik denk dat dat de basis is van wat ik doe. Het is voor deze tijd ontzettend belangrijk om een utopische horizon te schetsen. We moeten beseffen dat het ook anders kan worden. We moeten ons keren tegen de vanzelfsprekendheid van deze tijd: het kan alleen maar zo. Dat is per definitie nonsens. Revoluties zijn er permanent. Het is de zaak om ze ook een utopische inhoud te geven.”

De universiteit openbreken?
Een optimistisch geluid, waarmee hij de zaak van de studenten aan de UvA van harte ondersteunt. Ten aanzien van de wetesnchap waarschuwt Willem Schinkel wel voor een aantal gevaren die het huidige verzet onbedoeld kan  oproepen. Zo’n gevaar is het verdedigen van privileges (door studenten of docenten) zonder een goed verhaal over de publieke taken van de universiteit. Ook het versmallen van de kritiek op de universiteit tot een roep om slechts meer democratische zeggenschap. Volgens Schinkel zal meer inspraak juist leiden tot versteviging van de krachten binnen universiteiten die wel varen bij cognitief kapitalisme. Ook het openbreken van de universiteit, zoals Science in Transition dat voorstaat, bjvoorbeeld door minder nadruk op kwantiteit en publicatiedruk, kan mogelijk juist de ruimte geven aan krachten die niet een onafhankelijke wetenschap, maar een meer vrije kenniscirculatie als hoogste doel hebben.