Op 4 juni 2014 startten de openbare verhoren van de parlementaire enquêtecommissie over wat er de afgelopen twintig jaar is mis gegaan met de woningcorporaties en wie daarvoor verantwoordelijk zijn. De commissie onder leiding van Roland van Vliet (voorheen PVV) onderzocht de zeven meest beruchte affaires die zich hebben voorgedaan sinds de corporaties in 1995 werden verzelfstandigd. Die keuze was voornamelijk financieel gedreven, al paste het in de overtuiging van die tijd dat de markt efficiënter zou werken dan een overheidsbureaucratie.

Zeven woningcorporaties
Allereerst werden de oud-bestuurders van het Rotterdamse Woonbron gehoord. Deze corporatie wilde 25 miljoen investeren met de aankoop van het schip SS Rotterdam, maar was het tienvoudige kwijt aan de renovatie van het schip, dat in 2010 werd opgeleverd als hotel- en congrescentrum. Het bracht Woonbron in grote financiële problemen. Onder politieke druk stapte in 2009 de raad van commissarissen op en bestuurder Kromwijk vertrok begin 2011. In 2013 werd het schip voor bijna 30 miljoen verkocht.

Maserati van Rochdale topman

Maserati
Vervolgens was de Amsterdamse coöperatie Rochdale aan de beurt. Deze corporatie deed begin 2009 aangifte van fraude tegen de vroegere bestuursvoorzitter Hubert Mollenkamp. Rochdale wil 6 miljoen, het befkraag waarmee hij zich verrijkt zou hebben, van hem terugvorderen. Hij wordt verdacht van het aannemen van steekpenningen, valsheid in geschrifte en witwassen.Hij De tonnen die hij kreeg toegestopt van bouwondernemers met wie Rochdale zaken deed, noemde hij ‘leningen’ die hij na zijn pensioen zou terugbetalen. De veelbesproken Maserati werd het symbool van de teloorgang van de volkshuisvesting. Tijdens het verhoor ontkende Mollenkamp ooit geld of gunsten te hebben aangenomen van derden.

Derivaten
Op 12 juni werd Erik Staal, oud-topman van Vestia, door de commissie verhoord. vestig ging voor miljarden het schip in na speculaties met derivaten, riskante financiële producten. Hoe kon het dat de financiële man van de woningcorporatie in totaal voor ruim 20 miljard aan derivatencontracten had afgesloten? Als gevolg van zijn handelen en onder leiding van Erik Staal, balanceerde Vestia enige tijd op de rand van de afgrond. Bij zijn vertrek kreeg hij echter wel 3,5 miljoen euro mee. Staal beweerde tegenover de commissie niets te hebben geweten van de fraude die zijn kasbeheerder. Ook woningcorporatie Vestia heeft een proces aangespannen tegen haar oud-topman en houdt hem aansprakelijk voor de geleden schade; er is voor 2,1 miljard euro beslag gelegd op zijn bezittingen. Peter Noordanus, burgemeester van Tilburg, werd ook verhoord door de Parlementaire Enquêtecommissie Woningcorporaties, omdat hij als commissaris te weinig toezicht heeft gehouden op directeur Erik Staal van Vestia. Enkele dagen later werden Marcel de Vries, voormalig kasbeheerder bij Vestia en tussenpersoon Arjan Greeven en diens opvolger Jako Groeneveld gehoord. Greeven, die in 2010 de samenwerking met de Vries beëindigde, zag hoe Vestia wankelde  in 2012, kreeg wroeging en stapte naar Justitie om de fraude te onthullen. De Vries blijft echter  bij zijn mening dat hij niets fout heeft gedaan.”Ik zie het nog steeds niet als steekpenningen of omkoping. Volgens mij mocht het. Ik betaalde er ook netjes belasting over.  Ik begrijp wel dat u er anders tegenaan kijkt, maar  ik kan het voor mezelf verantwoorden. Juristen moeten nu maar uitmaken of het door de beugel kon.” Greeven en Groeneveld drukten de commissie op het hart de Londense bankiers niet buiten schot te laten, ook al kunnen zij formeel niet opgeroepen worden. Volgens hen waren het de City-bankiers die juist profiteerden toen de paniek uitbrak bij Vestia en de corporatie snel van haar contracten afwilde.

Landbouwgrond aankopen
Op 19 juni werd de oud-topman van Woningstichting Geertruidenberg (WSG) ondervraagd. Onder leiding van deze topman Peter Span werd zoveel landbouwgrond aangekocht en werden zoveel leningen afgesloten dat de corporatie van collega’s 117 miljoen aan noodsteun nodig had. Hoewel hij het ‘vervelend’ vindt dat de corporatie in zware financiële problemen is geraakt, zegt ook Span niet verantwoordelijk te zijn voor het verlies. “Met het bedrijfsrisico was niks mis.” Peter Ruigrok, de interim-bestuurder die die puin moest ruimen ontving in negen maanden tijd een half miljoen euro.

Valse waarborgen
Op 20 juni stond de rol van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw centraal. Dit fonds moest zorgen voor de beste financiering van woningcorporaties. Maar de organisatie moedigde banken en corporaties aan om het geld van volkshuisvesting te beleggen in derivaten, en waarschuwde niet voor de risico’s. De enquêtecommissie constateerde dat het WSW niet altijd even snel ingreep. Ex-directeur Roland van der Post wees op de snel verslechterde omstandigheden op de kapitaalmarkt. Het waarborgfonds was ‘zeer verrast’ over de heftige gevolgen van de rentedaling voor de liquiditeitspositie van de corporaties in 2008.

Toezichthouders wisten van niets
Net als eerder gehoorde commissarissen van woningcorporaties als Woonbron, Rochdale en Vestia verklaarde Aernoud Boot, oud-commissaris van het Waarborgfonds, niets te hebben geweten van de problemen binnen zijn organisatie. Zo gaf het WSW-bestuur gemakkelijk goedkeuring voor de derivatenhandel die Vestia bijna de kop kostte. Dit waren praktijken waar de raad van commissarissen naar eigen zeggen niets van wist. Boot stelde dat een commissaris ‘altijd een buitenstaander blijft’. “Het maakt niet uit hoeveel dagen je eraan besteedt. Je bent afhankelijk van de informatie die je krijgt. Als die informatie er niet is, kun je als commissaris niet optimaal functioneren.”

Steekpenningen
Woningcorporatie Laurentius werd jarenlang opgelicht door twee projectontwikkelaars Nieuwe Borg, en Wildhage, die daarbij hulp kregen van twee inmiddels ontslagen directeuren van de corporatie. Volgens het onderzoek was er mogelijk sprake van steekpenningen omdat de Laurentius-directie voortdurend ‘onzakelijke’ beslissingen nam, die steeds in het voordeel van de projectontwikkelaars uitpakten en Laurentius tientallen miljoenen kostten. Ook een andere directeur en de toenmalige voorzitter van de Raad van Commissarissen zouden bij één of meerdere oplichtingsgevallen betrokken zijn geweest. De oplichting kwam aan het licht door forensisch onderzoek dat de corporatie heeft laten uitvoeren.

Onbehoorlijk bestuur
Woningcorporatie Servatius kwam in 2009 in grote financiële problemen door de voorgenomen bouw van een studentencampus. Die bouw werd uiteindelijk afgeblazen maar de schade voor Servatius bedroeg rond de 70 miljoen euro. Dat bedrag bestond uit reeds gemaakte kosten en de kosten om de huidige contracten te ontbinden. In november 2013 bepaalde de rechtbank in Den Bosch dat voormalig directeur Lex Verzijlbergh persoonlijk aansprakelijk is voor de mislukking van de studentencampus. Volgens de rechtbank heeft hij zijn taak ‘onbehoorlijk vervuld’. Deze video toont hoe Verzijlbergh  zich moest verantwoorden voor de enquêtecommissie.

Rinie Teuben

Verlieslijdende grondaankopen
Ook oud-directeur Rinie Teuben van woningcorporatie Rentree uit Deventer heeft weinig spijt van zijn beslissingen. Dat bleek tijdens de ondervraging door de enquêtecommissie eind juni 2014. Rentree ging een paar jaar geleden bijna failliet door verkeerde grondaankopen. De woningcorporatie verloor alleen al 11 miljoen euro bij de koop van een weiland in Schalkhaar. De woningcorporatie kocht de grond voor 13,5 miljoen euro, terwijl er door hoogspanningsmasten niet gebouwd mag worden. Op een vraag van een commissielid of hij nog achter die beslissing staat antwoordde Teuben: “Absoluut.”
Het verlies door de grond in Schalkhaar was een belangrijke oorzaak voor een verlies van in totaal 67,4 miljoen euro. Daardoor moest de woningcorporatie onder meer stoppen met ambitieuze plannen voor probleemwijk de Rivierenwijk en werd een faillissement ternauwernood afgewend. De woningcorporatie ging onder aanvoering van Rinie Teuben steeds meer in andere zaken investeren. Zo betaalde Rentree miljoenen mee aan de bouw van een tunnel en de aanleg van een weg, terwijl een woningcorporatie dat eigenlijk niet mag doen.

Eindrapport 
Op 30 november 2014 presenteerde de enquêtecommissie haar eindrapport. Daarin stelt ze dat een ‘giftige cocktail’ van overambitieuze bestuurders en falend toezicht heeft geleid tot de miljardenverliezen bij woningcorporaties. Voorzitter van Vliet schat in dat er ongeveer 3 miljard euro publiek geld is ‘verdampt’ als gevolg van de schandalen. Nadat de corporaties eind jaren ’90 waren verzelfstandigd beschikten ze over enorme kapitalen, mede dankzij gretig meewerkende banken. De corporaties werden bestuurd als bedrijven en gingen zich gedragen als vastgoedondernemingen. Directeuren opereerden als ‘zonnekoningen’ en de raden van bestuur waren vaak onvoldoende deskundig en grepen niet in. Maar niet alleen de woningcorporaties moeten zich de misstanden aanrekenen. Achtereenvolgende ministers grepen niet in toen het fout dreigde te lopen.

Aanbevelingen
De enquêtecommissie vindt dat het roer drastisch om moet. Woningbouwverenigingen moeten zich weer beperken tot zorgen voor betaalbare woningen voor mensen met een smalle beurs.  Woningcorporaties moeten net als gewone bedrijven failliet kunnen gaan. Hierdoor zullen banken en projectontwikkelaars veel minder risicovolle producten of diensten aanbieden. Het toezicht moet terecht komen bij een onafhankelijke externe toezichthouder. Verder wil de commissie grote corporaties opdelen in kleinere eenheden. Gemeenten en huurders, waarvan de commissie de invloed op de corporatie wil vergroten, krijgen zo een sterkere positie dan wanneer zij een woningmoloch tegenover zich aantreffen.